विशेष्य और विशेषण की परिभाषा और उदाहरण – संज्ञा या सर्वनाम की विशेषता बताने वाले शब्द को विशेषण कहते हैं। विशेषण जिस संज्ञा या सर्वनाम की विशेषता बताता है उसे विशेष्य कहते हैं। विशेष्य या तो संज्ञा रूप में होता है या क्रिया रूप में। जब यह संज्ञा रूप में होता है तो इसे संज्ञा विशेषण कहते हैं। जब ये क्रिया रूप में होता है तब इसे क्रिया विशेषण कहते हैं।
विशेष्य और विशेषण के उदाहरण निम्नलिखित हैं –
| विशेष्य | विशेषण | विशेष्य | विशेषण |
|---|---|---|---|
| अन्त | अंतिम, अन्त्य | अन्तर | आतंरिक |
| अंकुर | अंकुरित | अंचल | आंचलिक |
| अंग | आंगिक | अंश | आंशिक |
| अंकन | अंकित | अग्नि | आग्नेय |
| अणु | आणविक | अर्थ | आर्थिक |
| अभिषेक | अभिषिक्त | अवयव | आवयविक |
| अवश्य | आवश्यक | अनुष्ठान | आनुष्ठानिक, अनुष्ठित |
| अनुभव | अनुभवी, आनुभाविक | अनुक्रम | आनुक्रमिक |
| अनुपात | आनुपातिक | अनुराग | अनुरागी |
| अन्याय | अन्यायी | अक्ल | अक्लमन्द |
| अपेक्षा | अपेक्षित | अधिकार | अधिकारी |
| अभ्यास | अभ्यासी | अलंकार | आलंकारिक, अलंकृत |
| अध्यात्म | आध्यात्मिक | अनादार | अनादृत |
| अपकार | अपकारी | अकर्म | अकर्म, अकर्मण्य |
| अज्ञान | अज्ञान, अज्ञानी | अजय | अजित |
| अतिरंजन | अतिरंजित | अध्यापन | अध्यापित |
| अध्ययन | अधीत | अनासक्ति | अनासक्त |
| अनुमोदन | अनुमोदित | अनुशंसा | अनुशंसित |
| अनुवाद | अनुवादित, अनूदित, अनुवाद्य | अनुशासन | अनुशासित |
| अनीति | अनैतिक | अपमान | अपमानित |
| अपराध | अपराधी | आदर | आदरणीय, आदृत |
| आत्मा | आत्मिक, आत्मीय | आसमान | आसमानी |
| आराधना | आराध्य | आसक्ति | आसक्त |
| आकाश | आकाशीय | आक्रमण | आक्रान्त |
| आभूषण | आभूषित | आधार | आधृत, आधारित |
| आचरण | आचरित | आश्रय | आश्रित |
| आदि | आद्य, आदिम | आकर्षण | आकृष्ट |
| आयु | आयुष्मान् | ओष्ठ | ओष्ठ्य |
| इच्छा | इष्ट, ऐच्छिक | ईसा | ईस्वी |
| इतिहास | ऐतिहासिक | इहलोक | ऐहलौकिक |
| ईर्ष्या | ईर्ष्य, ईर्ष्यालु | ईश्वर | ईश्वरीय |
| उपेक्षा | उपेक्षित, उपेक्षणीय | उद्योग | औद्योगिक |
| उपनिवेश | औपनिवेशिक | उच्चारण | उच्चारित, उच्चारणीय, औच्चारणीय |
| उपार्जन | उपार्जित | उत्साह | उत्साहित |
| उत्पीड़न | उत्पीड़ित | उन्नति | उन्नत |
| उदय | उदित | उत्कर्ष | उत्कृष्ट |
| उपज | उपजाऊ | उत्तेजना | उत्तेजित |
| उत्तर | उत्तरी | उपनिषद् | औपनिषदिक |
| उपकार | उपकृत, उपकारक | उपयोग | उपयोगी, उपयुक्त |
| ऋण | ऋणी | ऋषि | आर्ष |
| कृपा | कृपालु | क्रोध | क्रुद्ध |
| काम | कामी, कामुक | काल | कालीन, कालिक |
| कुल | कुलीन | केंद्र | केंद्रित, केंद्रीय |
| क्रम | क्रमिक | कल्पना | काल्पनिक, कल्पित |
| कर्म | कर्मी, कर्मठ | कागज़ | कागजी |
| कुटुम्ब | कौटुम्बिक | किताब | किताबी |
| करुणा | कारुणिक, करूँ | काँटा | कँटीला |
| कण्ठ | कण्ठ्य | कंकड़ | कंकड़ीला |
| कत्था | कत्थई | कमाई | कमाऊ |
| कर्ज | कर्जदार, कर्जखोर | कलंक | कलंकित |
| कसरत | कसरती | क्रय | क्रीत |
| क्लेश | क्लिष्ट | सुंदरता, सौंदर्य | सुन्दर |
| खपड़ा | खपड़ैल | खेल | खिलाड़ी |
| खण्ड | खण्डित | खजूर | खजूरी |
| खर्च | खर्चीला | खाना | खाऊ |
| खान | खनिज | खानदान | खानदानी |
| खून | खूनी | ख्याति | ख्यात |
| गलती | गलत | ग्राम | ग्राम्य, ग्रामीण |
| गृहस्थ | गृहस्थ्य | ग्रहण | ग्राह्या, गृहीत |
| गाँव | गँवार, गँवई | गर्व | गर्वीला |
| गर्मी | गर्म | गौरव | गौरवित |
| गोत्र | गोत्रीय | ग्रास | ग्रस्त |
| गुण | गुणवान, गुणी | गुलाब | गुलाबी |
| घर | घरेलू | घनिष्ठता | घनिष्ठ |
| घमण्ड | घमण्डी | घृणा | घृणीत, घृण्य |
| घाव | घायल | घात | घातक |
| चर्चा | चर्चित | चन्द्र | चान्द्र |
| जटा | जटिल | चिन्ता | चिन्त्य, चिंतनीय, चिन्तित |
| चित्र | चित्रित, चितेरा | चिह्न | चिह्नित |
| चरित्र | चारित्रिक | चार | चौथा |
| चक्र | चक्रित | चौमास | चौमासा |
| चाचा | चचेरा | चेष्टा | चेष्टित |
| जल | जलीय | जटा | जटिल |
| जाति | जातीय | जागरण | जाग्रत, जागृत |
| जंगल | जंगली | जवाब | जवाबी |
| जहर | जहरीला | जनपद | जनपदीय |
| तेज | तेजस्वी | ताप | तप्त |
| त्याग | त्यागी, त्याज्य | तत्त्व | तात्त्विक |
| तिरस्कार | तिरस्कृत | तालु | तालव्य |
| तर्क | तार्किक | तन्त्र | तान्त्रिक |
| देश | देश, देशीय | दूत | दौत |
| देव | देवी, दैविक | दिन | दैनिक |
| दम्पति | दाम्पत्य | दर्शन | दार्शनिक, दर्शनीय |
| दया | दयामय, दयालु | दर्द | दर्दनाक |
| दस्त | दस्तावर | दुनिया | दुनियावी |
| दन्त | दन्त्य | धनी | धनी, धनवान् |
| दगा | दगाबाज | धर्म | धार्मिक |
| नरक | नारकीय | निन्दा | निंदनीय, निन्द्य |
| नीति | नैतिक | नगर | नागरिक |
| नाटक | नाटकीय | निष्कासन | निष्कासित |
| नियम | नियमित | निश्चय | निश्चित |
| निज | निजी | न्याय | न्यायी, न्यायिक |
| नाव | नाविक | नमक | नमकीन |
| निर्माण | निर्मित | निषेध | निषिद्ध |
| पहाड़ | पहाड़ी | पशु | पाशविक, पाशव |
| पुस्तक | पुस्तकीय | पुराण | पौराणिक |
| पृथु | पृथुल | पृथ्वी | पार्थिव |
| परिवार | पारिवारिक | प्रथम | प्राथमिक |
| पर्वत | पर्वतीय | प्रमाण | प्रामाणिक |
| पुष्टि | पौष्टिक | प्रकृति | प्राकृतिक |
| परिभाषा | पारिभाषिक | परस्पर | पारस्परिक |
| पिता | पैतृक | प्रान्त | प्रान्तीय |
| परलोक | पारलौकिक | पाठ | पाठ्य |
| प्रसंग | प्रासंगिक | परिचय | परिचित |
| प्रशंसा | प्रशंसित, प्रशंसनीय | प्रतिष्ठा | प्रतिष्ठित |
| पूजा | पूज्य, पूजनीय | पीड़ा | पीड़ित |
| पत्थर | पथरीला | प्रदेश | प्रादेशिक |
| पश्चिम | पाश्चात्य, पश्चिमी | पथ | पाथेय |
| पक्ष | पाक्षिक | पुरुष | पौरुषेय |
| प्रार्थना | प्रार्थनीय, प्रार्थित | प्रतीक्षा | प्रतीक्षित |
| पानी | पेय | पतन | पतित |
| पराजय | पराजित | पुष्प | पुष्पित |
| प्रस्ताव | प्रस्तुत, प्रस्तावित | पल्लव | पल्लवित |
| पूर्व | पूर्वी | परिवर्तन | परिवर्तित |
| प्यार | प्यारा | प्यास | प्यासा |
| प्रतिबिम्ब | प्रतिबिम्बित | पुरातत्त्व | पुरातात्त्विक |
| पाठक | पाठकीय | प्राची | प्राच्य |
| प्रातःकाल | प्रातःकालीन | प्रणाम | प्रणम्य |
| फेन | फेनिल | फल | फलित |
| बाजार | बाजारू | बालक | बाल्य |
| बर्फ | बर्फीला | बल | बलिष्ठ |
| बुद्ध | बौद्ध | बुद्धि | बौद्धिक |
| भ्रम | भ्रामक | भूख | भूखा |
| भूमि | भौमिक | भय | भयानक |
| भगवत् | भागवत | भोजन | भोज्य |
| भूत | भौतिक | भूगोल | भौगोलिक |
| भूषण | भूषित | भाव | भावुक |
| भारत | भारतीय | भाषा | भाषिक, भाषाई |
| मल | मलिन | मास | मासिक |
| माह | माहवारी | मूल | मौलिक |
| मनु | मानव | माता | मातृक |
| मुख | मुखर, मौखिक | मंगल | मंगलमय, मांगलिक |
| मांस | मांसल | मोह | मुग्ध |
| माया | मायावी, मायिक | मूर्च्छा | मूर्च्छित |
| मामा | ममेरा | माल | मालदार |
| मिथिला | मैथिल | मैल | मैला |
| मेधा | मेधावी | मान | मान्य |
| मर्म | मार्मिक | मजहब | मजहबी |
| मृत्यु | मर्त्य | माध्यम | माध्यमिक |
| मथुरा | माथुर | माधुर्य | मधुर |
| योग | योगी, यौगिक | रंग | रंगीन, रंगीला |
| यज्ञ | याज्ञिक | राजनीति | राजनीतिक |
| यदु | यादव | रोमांच | रोमांचित |
| यश | यशस्वी | लखनऊ | लखनवी |
| रोग | रोगी | लघु | लाघव |
| रसीद | रसीदी | लज्जा | लज्जालु, लज्जित |
| रस | रसिक, रसीला | लक्षण | लक्ष्य, लाक्षणिक |
| राक्षस | राक्षसी | लाज | लज्जित, लजालू |
| रसायन | रासायनिक | लाभ | लब्ध, लभ्य |
| रोज | रोजाना | लाठी | लठैत |
| रूद्र | रौद्र | लेख | लिखित |
| राज | राजसी, राजकीय | लोक | लौकिक |
| राष्ट्र | राष्ट्रीय | लोभ | लोभी, लुब्ध |
| राह | राही | लोहा | लौह |
| वेद | वैदिक | वर्ष | वार्षिक |
| वायु | वायवीय, वायव्य | वन | वन्य |
| विपत्ति, विपद | विपन्न | व्यवसाय | व्यावसायिक |
| व्यापार | व्यापारिक | वर्णन | वर्णनीय |
| विचार | विचारणीय, वैचारिक | वन्दना | वन्द्य, वंदनीय |
| विस्मय | विस्मित | विनय | विनीत, विनयी |
| विजय | विजयी, विजेता | विवेक | विवेकी |
| विकार | विकृत, विकारी | विस्तार | विस्तीर्ण, विस्तृत |
| विद्या | विद्यावान | विवाह | वैवाहिक |
| विरह | विरही | विधान | विहित, वैधानिक |
| विवाद | विवाद्य, विवादी | व्याख्या | व्याख्येय |
| वियोग | वियुक्त, वियोगी | वेतन | वैतनिक |
| विकास | विकसित | विज्ञान | वैज्ञानिक |
| विभाजन | विभक्त, विभाजित | व्यक्ति | वैयक्तिक |
| व्यवहार | व्यावहारिक | वास्तव | वास्तविक |
| विलास | विलासी | विष्णु | वैष्णव |
| विषाद | विषण्ण | विमान | वैमानिक |
| विषय | विषयी | विद्वान | वैदुष्य |
| संसार | सांसारिक | संदेह | संदिग्ध |
| संताप | संतप्त | संकल्प | संकल्पित |
| संयोग | संयुक्त | संकेत | सांकेतिक |
| संख्या | सांख्यिक, संख्येय | संक्षेप | संक्षिप्त |
| सम्पादन | सम्पादकीय | समर | सामरिक |
| समाज | सामाजिक | सम्पत्ति | सम्पन्न, साम्पत्तिक |
| सोना | सुनहरा | सम्बन्ध | सम्बद्ध, सम्बन्धी |
| सम्मान | सम्मानित, सम्मान्य | स्मरण | स्मरणीय |
| स्मृति | स्मृत, स्मार्त | स्तुति | स्तुत्य |
| स्वभाव | स्वाभाविक | स्वर्ण | स्वर्णिम |
| स्वप्न | स्वप्निल | स्थान | स्थानिक, स्थानीय |
| सूर्य | सौर | सिद्धान्त | सैद्धान्तिक |
| सिंधु | सैन्धव | स्वास्थ्य | स्वस्थ |
| स्वर्ग | स्वर्गीय, स्वर्गिक | सागर | सागरीय |
| सप्ताह | साप्ताहिक | समास | सामासिक |
| समय | सामयिक | सीमा | सीमित |
| सुख | सुखी | सुगन्ध | सुगन्धित |
| समुद्र | समुद्री, सामुद्रिक, सामुद्र | साहस | साहसिक |
| साहित्य | साहित्यिक | सम्प्रदाय | साम्प्रदायिक |
| सभा | सभ्य | सुर | सुरीला |
| सोना | सुनहरा, सुनहला | स्त्री | स्त्रैण |
| स्वाद | स्वादु | स्वदेश | स्वदेशी, स्वादेशिक |
| शिक्षा | शिक्षित, शैक्षिक | शास्त्र | शास्त्रीय |
| शासन | शासक, शासित | शिव | शैव |
| शरद | शारदीय | श्रद्धा | श्रद्धेय, श्रद्धालु |
| शौक | शौक़ीन | क्षण | क्षणिक |
| गेरू | गेरुआ | क्षोभ | क्षुब्ध |
| शरीर | शारीरिक | क्षमा | क्षम्य |
| श्याम | श्यामल | क्षय | क्षीण, क्षयी |
| हवा | हवाई | हँसी | हँसोड़ |
| हिंसा | हिंसक | ह्रदय | हार्दिक |
| अँधेरा | अन्ध | अपनापन | अपना |
| अच्छाई | अच्छा | अधिकता, आधिक्य | अधिक |
| अराजकता | अराजक | अभिलाषा | अभिलषित |
| अंकन | अंकित | आवश्यकता | आवश्यक |
| ईमानदारी | ईमानदार | उपकार | उपकृत |
| उपस्थिति | उपस्थित | उत्कृष्टता | उत्कृष्ट |
| ऊँचाई | ऊँचा | एकता, एकत्व | एक |
| ऐतिहासिकता | ऐतिहासिक | कड़वाहट | कड़वा |
| कर्मनिष्ठता | कर्मनिष्ठ | कठोरता | कठोर |
| कुरूपता | कुरूप | कुशलता, कौशल | कुशल |
| कारुण्य | करुण | खटाई, खटास | खट्टा |
| ख्याति | ख्यात | ख़ुशी | खुश |
| ख़ामोशी | खामोश | गरमी | गरम |
| गरीबी | गरीब | गाम्भीर्य, गंभीरता | गम्भीर |
| गृहस्थी | गृहस्थ | गुरुत्व, गौरव, गुरुता | गुरु |
| गहनता | गहन | घनिष्ठता | घनिष्ठ |
| घनत्व | घना | चतुराई, चातुर्य, चातुरी | चतुर |
| चालाकी | चालाक | चिकनाई, चिकनाहट | चिकना |
| चौङाई | चौङा | जटिलता | जटिल |
| जड़त्व | जड़ | जातीयता | जातीय |
| जितेन्द्रियता | जितेन्द्रय | ठकुराई | ठाकुर |
| तीव्रता | तीव्र | ढीठाई | ढीठ |
| तीक्ष्णता | तीक्ष्ण | दिलचस्पी | दिलचस्प |
| दगाबाजी | दगाबाज | दक्षता | दक्ष |
| दीनता, दैन्य | दीन | दुष्टता | दुष्ट |
| धार्मिकता | धार्मिक | नवाबी | नवाब |
| नेकी | नेक | नम्रता | नम्र |
| पराजय | पराजित | परिश्रम | परिश्रमी |
| परिवर्तन | परिवर्तित | पाण्डित्य, पण्डिताई | पण्डित |
| प्रतिकूलता | प्रतिकूल | प्रयोग, प्रयुक्ति | प्रयुक्त |
| प्रतिपादन | प्रतिपादित | पागलपन | पागल |
| प्राचीनता | प्राचीन | प्रांतीयता | प्रांतीय |
| फकीरी | फ़कीर | फलन | फलित |
| बहुतायत | बहुत | बुराई | बुरा |
| बुढ़ापा | बूढ़ा | बेवफाई | बेवफा |
| बेईमानी | बेईमान | भावुकता | भावुक |





