पर्यायवाची शब्द ( Hindi Synonyms ) – जिन शब्दों के अर्थ में समानता होती है, वे ‘पर्यायवाची शब्द’ कहलाते हैं। पर्यायवाची शब्द को ‘प्रतिशब्द’ भी कहा जाता है। किसी भी भाषा में पर्यायवाची शब्दों की जितनी अधिकता होती है, वह भाषा उतनी ही सम्पन्न होती है। संस्कृत भाषा में इनकी अधिकता है। हिन्दी भाषा के पर्यायवाची शब्द संस्कृत भाषा के ‘तत्सम शब्द’ हैं, जिन्हें हिंदी भाषा में ज्यों-का-त्यों ले लिया गया है।
| शब्द | पर्यायवाची शब्द |
|---|---|
| आग | अग्नि, वह्नि, पावक, अनल, वायुसखा, दहन, धूमकेतु, कृशानु। |
| असुर | दानव, दनुज, दैत्य, राक्षस, यातुधान, निशिचर, रजनीचर। |
| अनोखा | अनुपम, अद्भुत, अपूर्व, अनूठा, अद्वितीय, अतुल। |
| अमृत | पीयूष, सुधा, अमिय, जीवनोदक। |
| घोड़ा | वाजि, हय, घोटक, सैन्धव, अश्व, तुरग, तुरंग। |
| आँख | नेत्र, लोचन, नयन, चक्षु, दृग, अक्षि, अम्बक, विलोचन, दृष्टि। |
| आसमान | अनन्त, आकाश, द्यौ, व्योम, गगन, अभ्र, अम्बर, नभ, अन्तरिक्ष। |
| आम | आम्र, चूत, रसाल, अमृतफल, सहकार, अतिसौरभ, च्युत, (आम का पेड़) . |
| सुख | मोद, प्रमोद, हर्ष, आमोद, प्रसन्नता, आह्लाद, आनन्द, उल्लास। |
| आश्रम | मठ, विहार, कुटी, स्तर, अखाड़ा, संघ। |
| इच्छा | आकांक्षा, ईप्सा, अभिलाषा, चाह, कामना, मनोरथ, स्पृहा, ईहा, वांछा। |
| इन्द्र | देवराज, सुरपति, मघवा, पुरन्दर, वासव, महेन्द्र। |
| कपड़ा | पट, वसन, वस्त्र, अम्बर, चीर। |
| कमल | तामरस, नलिन, सरसिज, सरोज, जलज,अब्ज, पंकज, अरविन्द, पद्म, कंज, शतदल, अम्बुज। |
| किरण | गो, मरीचि, मयूख, अंशु, कर, रश्मि, प्रभा, अर्चि। |
| कुबेर | कित्ररेश, यक्षराज, धनद, धनाधिप, राजराज। |
| गणेश | लम्बोदर, एकदन्त, मूषकवाहन, गजवदन, गजानन, विनायक, मोददाता, गणपति, विघ्ननाशक, भवानीनन्दन, महाकाय, विघ्नराज, मोदकप्रिय। |
| गंगा | जाह्ववी, देवनदी, सुरसरित, भागीरथी, मन्दाकिनी, देवापागा, ध्रुवनंदा। |
| घर | गेह, निकेतन, भवन, सदन, आगार, आयतन, आवास, निलय, धाम, गृह। |
| गदहा | खर, गर्दभ, धूसर, रासभ, बेशर, चक्रीवान, वैशाखनन्दन। |
| चन्द्र | चाँद, हिमांशु, चन्द्रमा, सुधांशु, सुधाकर, सुधाधर, राकेश, शशि, सारंग, निशाकर, निशापति, रजनीपति, मृगांक, कलानिधि। |
| चोर | तस्कर, दस्यु, रजनीचर, मोषक, कुम्भिल, खनक, साहसिक। |
| पानी | नीर, सलिल, उदक, जल, अम्बु, तोय, जीवन, वारि, पय, अमृत, मेघपुष्प। |
| यमुना | सूर्यसुता, सूर्यतनया, कालिन्दी, अर्कजा, कृष्णा। |
| तालाब | सर, सरोवर, तड़ाग, ह्रद, पुष्कर, जलाशय, पद्माकर। |
| नौकर | दास, अनुचर, चाकर, सेवक, भृत्य, किंकर, परिचारक। |
| दुःख | पीड़ा, व्यथा, कष्ट, संकट, शोक, क्लेश, वेदना, यातना, यन्त्रणा, खेद। |
| देवता | सुर, अमर, देव, निर्जर, विबुध, त्रिदश, आदित्य, गीर्वाण। |
| द्रव्य | धन, वित्त, सम्पदा, विभूति, दौलत, सम्पत्ति। |
| नदी | सरिता, तटिनी, आपगा, निम्नगा, निर्झरिणी, कुलंकषा, तरंगिणी। |
| नाव | नौका, तरिणी, जलयान, जलपात्र, तरी, बेडा, डोंगी, पतंग। |
| पत्नी | भार्या, ,दारा, गृहिणी, बहू, वधू, कलत्र, प्राणप्रिया, अर्धागिनी। |
| पति | भर्ता, वल्लभ, स्वामी, आर्यपुत्र। |
| वायु | हवा, समीर, मरुत, वात, बयार, प्रकम्पन, समीरण, पवन। |
| पक्षी | खग, विहंग, विहग, पखेरू, परिंदा, चिड़िया, शकुन्त, अण्डज, पतंग, द्विज। |
| पर्वत | शैल, भूधर, अचल, महीधर, गिरि, नग, भूमिधर, तुंग, अद्री, पहाड़। |
| पण्डित | सुधी, विद्वान्, कोविद, बुध, धीर, मनीषी, प्राज्ञ, विचक्षण। |
| बेटा | पुत्र, तनय, सूत, लड़का, आत्मज, तनुज। |
| बेटी | तनया, सुता, पुत्री, आत्मजा, दुहिता, नन्दिनी, तनुजा। |
| पृथ्वी | भू, इला, भूमि, धरा, उर्वी, धरती, धरित्री, धरणी, वसुधा, वसुन्धरा। |
| पुष्प | फूल, सुमन, कुसुम, प्रसून। |
| बाण | तीर, शर, विशिख, आशुग, शिलीमुख, इषु, नाराच। |
| बिजली | चंचला, चपला, विधुत, सौदामनी, दामिनी, तड़ित, बीजुरी, ,क्षणप्रभा। |
| ब्रह्मा | आत्मभू, स्वयम्भू, चतुरानन, पितामह, हिरण्यगर्भ, लोकेश, विधि, विधाता। |
| वृक्ष | तरु, द्रुम, पादप, विटप, अगम, पेड़, गाछ। |
| मछली | मीन, मत्स्य, जलजीवन, सफरी ( शफरी ), झष ( झख ) |
| शिव | शम्भु, ईश, शंकर, शिव, चन्द्रशेखर, महेश्वर, महादेव, भव, भूतेश, गिरीश, हर, त्रिलोचन। |
| मेघ | घन, जलधर, वारिद, बांदल , नीरद, वारिधर, पयोद, अम्बुद, पयोधर। |
| संसार | जग, विश्व, जगत, दुनिया, भव, लोक |
| सन्त | मुनि, यती, अवधूत, सन्यासी, वैरागी, तापस, भिक्षु, महात्मा, साधु, मुक्तपुरुष। |
| रात | रात्रि, शर्वरी, निशा, रैन, रजनी, यामिनी, त्रियामा, विभावरी, क्षणदा। |
| राजा | नृप, भूप, महीप, महीपति, नरपति, नरेश, भूपति, राव, सम्राट। |
| विष्णु | गरुड़ध्वज, अच्युत, जनार्दन, चक्रपाणि, विश्र्वम्भर, मुकुन्द, नारायण, हृषिकेश, दामोदर, केशव, माधव, गोविन्द, लक्ष्मीपति, विभु, विश्वरूप। |
| समुद्र | सागर, जलधि, पारावार, सिन्धु, नीरनिधि, नदीश, पयोधि, अर्णव, पयोनिधि, रत्नाकर, अब्धि, वारिश, जलधाम, निरधि। |
| समूह | ,समूदाय, वृन्द, गण, संघ, पुंज, दल, झुण्ड, मण्डली, टोली, जत्था। |
| सरस्वती | ब्राह्मी, भारती, भाषा, वाक्, गिरा, शारदा, वीणापाणि, वागीशा। |
| सर्प | अहि, भुजंग, विषधर, व्याल, फणी, उरग, पन्नग, नाग, साँप। |
| सोना | सुवर्ण, स्वर्ण, कंचन, हाटक, कनक, हिरण्य, हेम, जातरूप। |
| सूर्य | मार्तण्ड, दिनकर, रवि, भास्कर, मरीची, प्रभाकर, सविता,पतंग, दिवाकर, हंस, आदित्य, भानु, अंशुमाली। |
| सिंह | शार्दुल, व्याघ्र, पंचमुख, मृगराज, मृगेन्द्र, केशरी, केहरी, केशी, महावीर। |
| सुंदर | रुचिर, चारु, रम्य, सुहावना, मनोहर, रमणीक, चत्ताकर्षक, ललित। |
| स्त्री | नारी, वनिता, महिला, कान्ता, रमणी। |
| शपथ | प्रतिज्ञा, सौगंध, कसम, वादा |
| अंधकार | तम, तिमिर, अँधेरा, तमस, अँधियारा |
| आंसू | अश्रु,,नेत्रजल, नयनजल, चक्षुजल |
| आत्मा | जीव, चैतन्य, चेतनतत्त्व, अंतःकरण, रूह, अंतरात्मा, जीवात्मा |
| अपमान | अनादर, अवज्ञा, तिरस्कार, अवहेलना |
| अलंकार | आभूषण, गहना, जेवर |
| अहंकार | अभियान, दंभ, घमण्ड, मद, दर्प |
| अतिथि | मेहमान, आगंतुक, अभ्यागत |
| इन्द्राणि | इंद्रवधू, मधवानी, शची, शतावरी, पोलोमी |
| ईश्वर | परमात्मा, प्रभु, ईश, जगदीश, भगवान, परमेश्वर, जगदीश्वर, विधाता |
| उपवन | बाग़, बगीचा, उद्यान, वाटिका, गुलशन |
| उक्ति | कथन, वचन, सूक्ति |
| उग्र | प्रचण्ड, उत्कट, तेज, तीव्र, विकट |
| उचित | ठीक, मुनासिब, वाजिब, समुचित, युक्तिसंगत, न्यायसंगत, तर्कसंगत |
| उच्छृंखला | उद्दंड, अक्खड़, आवारा, निरंकुश, मनमर्जी, स्वेच्छाचारी |
| उज्जड़ | अशिष्ट, असभ्य, गँवार, जंगली, देहाती, निरंकुश |
| उजला | उज्ज्वल, श्वेत, सफ़ेद, धवल |
| उजाला | प्रकाश, रोशनी, चाँदनी |
| उजाड़ | जंगल, बियावान, वन |
| उत्कर्ष | समृद्धि, उन्नति, प्रगति, उठान |
| उत्कृष्ट | उत्तम, उन्नत, श्रेष्ठ, अच्छा, उम्दा, बढ़िया |
| उत्कोच | घूस, रिश्वत |
| उत्पत्ति | उद्गम, पैदाइश, जन्म, उद्भव, आविर्भाव, सृष्टि, उदय |
| उद्धार | मुक्ति, छुटकारा, निस्तार |
| उपाय | युक्ति, साधन, तक़रीब, यत्न, प्रयत्न, तदबीर |
| ऊधम | उपद्रव, उत्पात, धूम, हुल्लड़, हुड़दंग, धमाचौकड़ी |
| ऐक्य | एकत्व, एक, एकता, मेल |
| ऐश्वर्य | समृद्धि, विभूति |
| ओज | तेज, शक्ति, बल, वीर्य |
| ओंठ | ओष्ठ, अदर, होंठ |
| औचक | अचानक, यकायक, सहसा |
| किसान | कृषक, भूमिपुत्र, हलधर, खेतिहर, अन्नदाता |
| कृष्ण | घनश्याम, वासुदेव, माधव, मोहन, केशव, गिरधारी, गोविन्द |
| कान | कर्ण, श्रुति, श्रुतिपटल, श्रवण श्रोत, श्रुतिपुट |
| कोयल | कोकिला, पिक, काकपाली, बसन्तदूत, सारिका, वनप्रिय, कुहुकिनी |
| क्रोध | रोष, कोप, अमर्ष, कोह, प्रतिघात |
| कीर्ति | यश, प्रसिद्धि |
| ऋषि | मुनि, साधु, यति, संन्यासी, तपस्वी, तत्वज्ञ |
| कच | बाल, केश, कुन्तल, रोम, अलक, चिकुर, शिरोरुह |
| कबूतर | कपोत, पारावत, रक्तलोचन |
| कामदेव | मनोज, अनंग, काम, रतिपति, मदन, मन्मथ |
| कण्ठ | ग्रीवा, गर्दन, गला |
| कृपा | दया, करुणा, प्रसाद, अनुग्रह |
| किताब | पोथी, ग्रन्थ, पुस्तक |
| किनारा | तट, कगार, कूल, तीर |
| खंभा | स्तूप, स्तम्भ, खंभ |
| खल | दुष्ट, दुर्जन, धूर्त, कुटिल |
| खून | रक्त, लहू, रुधिर, शोणित |
| गज | हाथी, हस्ती, मदकल, कूम्भा, मतंग |
| गाय | गौ, धेनु, भद्रा |
| गर्मी | ताप, ग्रीष्म, ऊष्मा, गर्मी |
| घट | घड़ा, कलश, कुम्भ, निप |
| घृत | घी, अमृत, नवनीत |
| घास | तृण, दूर्वा, दूब,कुश |
| चरण | पद, पग, पाँव, पैर, पाद |
| चतुर | विज्ञ, निपुण, नागर, कुशल, दक्ष, प्रवीण, योग्य |
| चाँदनी | चन्द्रिका, कौमुदी, ज्योत्सना, चन्द्रमरीचि, उजियारा, चन्द्रप्रभा, जुन्हाई |
| चाँदी | रजत, सौध, रूपा, रूपक, रौप्य, चन्द्रहास |
| चोटी | मूर्धा, सानु, शृंग |
| छतरी | छत्र, छाता |
| छली | छलिया, कपटी, धोखेबाज |
| छवि | शोभा, सौंदर्य, कांटी, प्रभा |
| खोज | छानबीन, जांच, शोध, अन्वेषण, पूछताछ |
| छैला | सजीला, बांका, शौक़ीन |
| मदिरा | शराब, सुरा, मधु, पय, वारुणी |
| छोर | किनारा, सिरा, कोर, नोक |
| जीभ | जिह्वा, रसना, रसज्ञा, वाणी, वाचा, जुबान |
| जंगल | कानन, वन, अरण्य, गहन, कांतार, विटप, बीहड़ |
| ज्योति | आभा, छवि, द्युति, दीप्ति, प्रभा |
| झूठ | असत्य, मिथ्या |
| तलवार | शमशीर, असि, कृपाण, चन्द्रहास |
| दही | दधि, गोरस, मट्ठा |
| दरिद्र | गरीब, निर्धन, रंक, देन, कंगाल,अकिंचन, |
| दिन | दिवस, दिवा, वार, याम |
| दीपक | डीप, दिया, प्रदीप |
| दूध | दुग्ध, क्षीर, पय, गौरस, स्तन्य |
| दाँत | दन्त |
| दर्पण | शीशा, आईना, आरसी |
| दुर्गा | चंडिका, भवानी, कल्याणी, महागौरी, कालिका, शिवा, चंडी, चामुंडा |
| देह | काय, तन, शरीर |
| धन | संपत्ति, दौलत, सम्पदा, वित्त |
| धनुष | चाप, शरासन, कमान, धनु, कोदंड |
| नया | नव, नूतन, नवीन, नव्य |
| बालू | रेत, बालुका, सैकत |
| बन्दर | वानर, कपि |
| बलराम | बलदेव, बलभद्र, हलायुध, रोहिणेय |
| बहुत | अनेक, अतीव, अति, बहुल, प्रचुर, अपरिमित, प्रभूत, अपार, अमित, अत्यंत, असंख्य |
| ब्राह्मण | द्विज, भूदेव, विप्र, महीदेव, भूमिसुर,भूमिदेव |
| यम | सूर्यपुत्र, जीवितेश, कृतांत, अन्तक, दण्डधर, कीनाश, यमराज |
| युवती | श्यामा, सुंदरी, किशोरी, तरुणी, नवयौवना |
| रमा | इंदिरा, हरिप्रिया, श्री, लक्ष्मी, कमला, पद्मा, पद्मासन, समुद्रजा, श्रीभार्गवी, क्षीरोदतनया |
| राम | सीतापति, राघव, रघुपति, रघुवर, रघुनाथ, रघुराज, रघुवीर, जानकीवल्लभ, कौशल्यानंदन |
| रावण | दशानन, लंकेश, लंकापति, दसशीश, दशकंध |
| राधा | राधिका, ब्रजरानी, वृषभानुजा |
| लड़का | बालक, शिशु, सुत, किशोर, कुमार |
| लड़की | बालिका,कुमारी, सुता, किशोरी, बाला, कन्या |
| लक्ष्मी | कमला, पद्मा, रमा, हरिप्रिया, सिंधुसुता, श्री |
| लक्ष्मण | लखन, शेषावतार, सौमित्र, रामानुज, शेष |
| लौह | लोहा, अयस, सार |
| लता | बेली, बल्लरी, बल्ली |
| विधवा | पतिहीना, अनाथा |
| विष | जहर, हलाहल, गरल, कालकूट |
| वर्षा | बारिश, बरसात, वर्षं, वृष्टि, पावस |
| वीर्य | तेज, जीवन, सार, शुक्र, बीज |
| वज्र | कुलिस, पवि, अशनि, दभोलि |
| विशाल | विराट, दीर्घ, वृहत, बड़ा, महान |
| शरीर | देह, तनु, काय, कलेवर, अंग, गात |
| शत्रु | दुश्मन, रिपु, अमित्र, बैरी, विपक्षी, अरि |
| सीता | वैदेही, जानकी, भूमिजा, जनकतनया, जनकनन्दिनी, पारपरिया |
| शिक्षक | गुरु, अध्यापक, आचार्य, उपाध्याय |
| शेर | केशरी, केहरि, सिंह, वनराज |
| शेषनाग | अहि, नाग, भुजंग, व्याल, उरग, पन्नग, फणीश, सारंग |
| शुभ्र | गौर, श्वेत, अमल, वलक्ष, शुक्ल, अवदात |
| शहद | मधु, पुष्परस, मकरंद, आसव, रस |
| उत्तुंग | उत्कृष्ट, ऊँचा, उत्तम, श्रेष्ठ, बुलंद, प्रखर, उन्नत |
| षंड | हीजड़ा, नपुंसक, नामर्द |
| षडानन | षटमुख, कार्तिकेय |
| सभा | अधिवेशन, संगीति, परिषद्, बैठक, महासभा |
| सुन्दर | कलित, ललाम, मंजुल, रुचिर, चारु, रम्य, मनोहर, सुहावना, रमणीक |
| संध्या | सायंकाल, शाम, सांझ, प्रदोषकाल, गोधूलि |
| समीप | पास, निकट, करीब, सन्निकट, आसन्न, |
| स्वर्ग | सुरलोक, देवलोक, दिव्यधाम, ब्रह्मधाम, द्यौ, परमधाम |
| सहेली | आली, सखी, सहचरी, सजनी |
| हंस | मराल, कलकंठ, सिपपक्ष, मानसौक |
| ह्रदय | वक्ष, छाती, वक्षस्थल, हिय, उर |
| हाथ | हस्त, कर, पाणि, बाहु, भुजा |
| हिरण | सुरभी, कुरग, मृग, सारंग, हिरन |
| हिमालय | हिमगिरि, हिमाचल, गिरिराज, पर्वतराज, नगेश |
| अजेय | अपराजित, अपराजेय, अजीत |
| ध्वजा | झंडा, ध्वज, पताका |
| अर्जुन | धनंजय, पार्थ, कुन्तीपुत्र, कौन्तेय, गांडीवधारी, |
| अंग | अंश, भाग, हिस्सा, अवयव |
| द्रौपदी | द्रुपदसुता, कृष्णा, पांचाली, याज्ञसेनी, सैरंध्री |
| अंगूर | द्राक्षा, दाख, इंगुर |
| अनाज | शस्य, धान्य, अन्न |
| गधा | गदहा, गर्दभ, वैशाखनंदन, रासभ, खर, धूसर |
| अप्सरा | देवांगना, देववाला, सुरसुन्दरी |
| ध्वनि | स्वर, आवाज, आहात |
| नित्य | सदा, सर्वदा, सतत, निरंतर |
| पार्वती | उमा, गिरिजा,गौरी, भवानी, अम्बिका |
| प्रतीक | संकेत, निशानी, लक्षण |
| प्रधान | प्रमुख, मुख्य, वरिष्ठ |
| प्रयत्न | प्रयास, चेष्टा, कोशिश, उद्दम |
| पत्र | पत्ता, दल, पर्ण, पल्लव, किसलय |
| अनी | सेना, फ़ौज, दल, कटक |
| बहन | भगिनी, सहोदरा, बहिन, जीजी |
| लोकतंत्र | प्रजातंत्र, जनतंत्र |
| आदत | स्वभाव, प्रकृति, प्रवृत्ति |
| शिकारी | आखेटक, बहेलिया, अहेरी, व्याध, लुब्धक |
| आचरण | बर्ताव, व्यवहार, चरित्र, चाल-चलन |
| आजादी | मुक्ति, स्वतंत्रता, स्वाधीनता |
| आतिथ्य | मेजबानी, खातिरदारी, मेहमाननबाजी, मेहमानदारी |
| आदमी | मानव, मनुष्य, मनुज, मानुष, इंसान |
| आयु | उम्र, जीवनकाल, वय |
| आयुष्मान | दीर्घायु, दीर्घजीवी, चिरायु, चिरंजीवी |
| आरम्भ | श्रीगणेश, शुभारंभ, प्रारंभ, शुरुवात, समारंभ |
| आबंटन | बांटना, विभाजन, वितरण, वंटन, बाँट |
| सम्मान | प्रतिष्ठा, आबरू, इज्जत |
| आवेदन | प्रार्थना, निवेदन, याचना |
| आशीर्वाद | आशीष, आशिष, दुआ, शुभकामना |
| न्याय | इन्साफ, फैसला, अद्ल |
| अनुमति | इजाजत, आज्ञा, स्वीकृति, मंजूरी |
| पुरस्कार | इनाम, बख्शीश, पारितोषिक |
| आरोप | लांछन, इल्जाम, दोषारोपण, अभियोग |





