तत्सम और तद्भव शब्द

तत्सम और तद्भव शब्द – तत्सम का अर्थ होता है उसके समान या ज्यों का त्यों। तत् अर्थात उसके, सम अर्थात समान। किसी भाषा के मूल शब्दों को तत्सम शब्द कहा जाता है। परन्तु प्रयोग किये जाने के बाद इन शब्दों का स्वरुप बदलता जाता है। यह स्वरुप मूल शब्द से काफी भिन्न हो जाता है। तत्सम शब्दों के इसी बदले हुए रूप को तद्भव शब्द कहा जाता है। 

तद्भव वे शब्द होते हैं जो संस्कृत और प्राकृत से विकृत होकर आधुनिक हिंदी भाषा में शामिल हुए हैं।

तत्सम और तद्भव शब्दों की सूचि

तत्समतद्भवतत्समतद्भव
अमृतअमियअगम्यअगम
अन्यत्रअनतआम्रचूर्णआमचूर
अन्नअनाजआर्द्रकअदरक
अमूल्यअमोलआकाशआकास
अनशनअनसनअंजलिअंजुली
अग्रणीअगाड़ीअंगप्रौछाअंगौछा
अमावस्याअमावसअंगुष्ठअंगूठा
आश्चर्यअचरजअन्धकारअँधेरा
एकलअकेलाअक्षवाटअखाड़ा
आभीरअहीरअर्पणअरपन
आखेटअहेरअकथ्यअकथ
अग्निष्ठिकाअंगीठीअज्ञानअजान
अहि-फेनअफीमअग्रणीअगुवा
स्तुतिअस्तुतिअंगुलिअंगुरी
अष्टादशअठारहअर्द्धआधा
आत्मनअपनाअलग्नअलग
अंगुष्ठिकाअँगूठीअट्टालिकाअटारी
अग्रहायणअगहनआशीषअसीस
अंधअंधाआषाढ़असाढ़
अपठअपढ़अंगिकाअँगिया
अलक्षणअलच्छनअंशअंस
अनुत्थअनूठाअलवणअलोना
अर्कअरगअर्चिआंच
आभूषणआभूषनआदेशआयसु
आंचलआचरआद्यआज
आलस्यआलसआम्रआम
अग्निआगअक्षिआँख
अंगणआँगनआश्रयआसरा
आमलकआँवलाआंत्रआंत
यवनिकाअजवाइनअशीतिअस्सी
अक्षोरअखरोटअंबअम्मा
अर्द्ध तृतीयअढ़ाईअनार्यअनाड़ी
अकार्यअकाजअष्टानवतिअट्ठानवे
अपादहस्तअपाहिजअक्षरआखर
आदर्शिकाआरसीअष्टआठ
अंगरक्षकअँगरखाअश्रुआँसू
उपलओलाउपशालओसार
अवतारऔतारअवमूर्धऔंधा
उपाध्यायओझाअवरओर
अवश्यायओसअम्लिकाइमली
एकलपुत्रइकलौताआदित्यवारइतवार
इंधनईधनइष्टिकाईंट
उत्तिष्ठउठउपवासउपास
उद्गलनउगलनाउद्गतउठना
उत्थानउठानउपालम्भउलाहना
उपर्युक्तउपयुक्तउद्वर्तनउबटन
उद्वालनउबालनाउज्ज्वलउजला
उलूकउल्लूऊर्णऊन
उच्चऊँचाउष्ट्रऊँट
इमिएवमऐक्यएका
ईदृश्यऐसास्कन्दभारकहार
कंकतीकंघीकृष्णकान्ह
कुठारकुल्हाड़ाकैवर्त्तकेवट
कपित्थकैथाकाणःकाना
कज्जलकाजलकटुकडुआ
कर्पूरकपूरकेशकेस
कर्कटकेकड़ाकुष्टकोढ़
कर्मकरमकृत्यगृहकचहरी
कोष्ठिकाकोठीकुम्भकारकुम्हार
क्रोशकोसकर्त्तव्यकरतब
कृषककिसानकपाटकिवाड़
कुपुत्रकपूतकुष्ठीकोढ़ी
काककौआकोणकोना
कणिकाकिनकीकेशरीकेहरी
क्लेशकलेशकुपचकच्चा
कूर्चिकाकूचीकतिकई
काष्ठगृहकटहराकंटफलकटहल
कटाहकड़ाहकंकणकंगन
काष्ठकाठकर्णकान
कुक्षिकोखकिंपुनःक्यों
कृष्णकिसनक्षीरखीर
क्षारखारक्षेत्रखेत
खनिखानक्षत्रियखत्री
कासखाँसीखर्परखप्पर
स्तम्भखम्भाखण्डगृहखंडहर
खर्जूखुजलीक्षेत्रितखेती
गलनगलनाग्रीष्मगर्मी
गोमय/गोमलगोबरकंदुकगेंद
गणनगिननाग्रामगाँव
गर्दभगधागर्तगड्ढा
गुणगुनगौरगोरा
गायकगवैयागंभीरगहरा
ग्रामीणगँवारग्रंथिगांठ
गोधूमगेहूँक्रोडगोंद
गोस्वामीगुसाईंगोपालकग्वाला
गृध्रगीधगोगाय
घोटकघोड़ाघटघड़ा
घृतघीगृहघर
गुंठनघूँघटचतुष्पदचौपाया
चन्द्रिकाचाँदनीचक्रचाक
चरणचरनचतुर्थचौथा
चणकचनाचर्वणचबाना
चटिकाचिड़ियाचतुष्काठचौखट
छिद्रछेदछायाछाँह
छत्रछाताशकलछिलका
योगीजोगीयंत्रजंतर
जंघाजाँघज्वलनजलना
युवाजवानज्येष्ठजेठ
यौवनजोबनयवजौ
जिह्वाजुबानयूथजत्था
यज्ञोपवीतजनेऊजटाजड़
यदाजबयमुनाजमुना
जृम्भिकाजम्हाईजाड्यजाड़ा
यःजौयुक्तजोड़ा
जीर्णझीनाजुष्टझूठा
डाकिनीडायनतीक्ष्णतीखा
ताम्रताँबात्वरिततुरंत
तपस्वीतपसीतड़ागतालाब
तृणतिनकातैलतेल
तिथिवारत्यौहारतुषमेतुम
तापतावतवतेरा
तुन्दतोंदस्थलथल
स्थानथानस्तनथन
स्तम्भनथामनास्तोकथोड़ा
द्विवरदेवरदद्रुदाद
दीपावलीदीवालीद्विपट्टदुपट्टा
दृशदेखनादमनदबाना
दशदसदंतदाँत
दीपदीयाद्वितीयदूजा
धात्रीदाईद्विगुणदूना
द्रोणदोनादुर्बलदुबला
दूर्वादूबदशमदसवाँ
दंष्ट्रिकादाढ़ीदधिदही
द्राक्षादाखदक्षिणदाहिना
दुग्धदूधधावनधोना
धरित्रीधरतीधूलिधूल
धैर्यधीरजधनिकाधनिया
धूम्रधुआँधान्यधुआं
ध्वनिधुनिनिर्गलननिगलना
नखनाख़ूननिम्बनीम
नृत्यनाचनप्तृनाती
निद्रानींदनियमनेम
स्नायुनसनवनया
नापितनाईस्नेहनेह
नकुलनेवलानयननैन
नग्ननंगालंघनलांघना
निष्ठुरनिठुरनारिकेलनारियल
नक्षत्रनखतनक्रनाक
निम्बकनींबूनिमंत्रणन्योता
स्नाननहानलवणनोन
ननांदृपतिनंदोईलुंचननोचना
पीतपीलापर्पटपराठा
पीठिकापीढ़ीप्रापणपाना
पंक्तिपांतप्रतनुपतला
पत्रपत्तापुत्रवधूपतोहू
प्रतिच्छायापरछांईपूर्णपूरा
पक्वान्नपकवानपाषाणपाहन
पक्वपक्कापुच्छपूंछ
परश्वःपरसोंप्रहरीपहरी
पूर्वपूरबपिपासाप्यास
प्रसारणपसारनापादपाँव
पटलपलड़ापर्पटीपपड़ी
पार्श्वपासपिप्पलपीपल
पण्यशालिकापनसारीप्रसरणपसरना
प्रत्यभिज्ञानपहचानपुष्करपोखर
पर्यंकपलंगपाणिपानि
पौषपूसपुत्रपूत
पौत्रपोताप्रस्तरपत्थर
प्रस्वेदपसीनाप्रतिवासपड़ोस
पृष्ठपीठप्रियपिया
पुत्तलिकापुतलीपल्लवपल्ला
प्रभुत्वपहुँचप्रतिपदापरिवा
पर्णपन्नापूजाकारीपुजारी
पुराणपुरानपिटकपिटारा
प्रकटपरगटपश्चातपीछे
पुस्तकपोथीस्फूर्तिफुर्ती
स्फटिकफिटकरीफाल्गुनफागुन
परशुफरसास्फोटफोड़ा
पुष्पफूलबिल्वबेल
विनतिबिनतीवाद्यबाजा
बधिरबहरावर्षणबरसना
बन्ध्याबाँझवारिदबादल
वधूबहूभगिनीपतिबहनोई
वकबगुलावर्षबरस
बज्रांगबजरंगवामनबौना
वाटिकाबाड़ीव्याघ्रवाघ
बाहुबाँहवर्द्धकिबढ़ई
वर्तिकाबत्तीव्यतीतबीता
बालुकाबालूवत्सबछड़ा
व्याख्यानबखानवाराणसीबनारस
वानरबन्दरबंधनबाँधना
विक्रयणबिकनावासगृहबसेरा
वृत्तिकबूंटीवणिकबनिया
वृद्धबूढ़ावार्ताबात
विंशतिबीसविद्युतबिजली
बलीवर्दबैलवामबायां
वत्सबच्चाविरुपबुरा
वचनबैनविवाहब्याह
वातुलबावलाबरयात्राबारात
बर्करबकराभाद्रपदभादों
भगिनीबहनबाह्यबाहर
वृश्चिकबिच्छूभिक्षाकारीभिखारी
भिक्षाभीखवाष्पभाप
भल्लुकभालूभित्तिभीत
भ्रातृज्यभतीजाभाटकभाड़ा
बुभुक्षाभूखभ्रमरभौंरा
भागिनेयभांजाभ्रूभौंह
भक्तभगतविभूतिभभूत
भ्रातृभार्याभाभीअभ्यन्तरभीतर
मरणमरनामाल्यमाला
मक्षिकामक्खीमृत्युमौत
मुकुटमौरमस्तकमाथा
मण्डपमँड़ुआमुख्यमुखिया
मिष्टमीठामत्सरमच्छर
मातामाँमुद्गमूंग
मत्स्यमछलीमहापात्रमहावत
मंत्रकारीमदारीमनुष्यमानुस
महार्घमहंगामयूरमोर
मृत्तिकामिट्टीमंथजमक्खन
मुष्टिमुट्ठीमातृश्वसामौसी
अत्रयहाँअरिष्टरीठा
राजपुत्रराजपूतरिक्तरीता
ऋक्षरीछरक्षाराखी
रज्जुरस्सीअरघट्टरहट
क्षारराखरजनीरैन
रोमरुआंरत्तिकारत्ती
रेणुरेनुलेपिकालेई
लज्जालाजलक्षलाख
लंगलंगड़ालवंगलौंग
लौहकारलोहारललाटलिलार
लशुनलहसुनलौहलोहा
लिक्षालीखलागुड़लकड़ी
लवणलोनलक्षणलच्छन
लिंगपट्टलंगोटलगुड यष्टिलाठी
असौवहविस्मृतिविसरना
उद्यानबाग़विक्षोभविछोह
शिंशपाशीशमशर्कराशक्कर
शिक्षासीखशृंगसींग
स्वकसगाश्रेणीसीढ़ी
स्मरणसुमिरनशकुनसगुन
श्रेष्ठीसेठसप्तशतीसतसई
सर्षपसरसोंश्वाससाँस
स्वर्णसोनाशलाकासलाई
श्वसुरालससुरालसूचिकासुई
श्यालसालाशिरसिर
संन्यासीसन्यासीसाक्षीसाखी
श्रावणसावनसुपुत्रसपूत
स्वर्णसुवरण/सोनासार्द्धसाढ़े
स्वप्नसपनाशय्यासेज
श्वश्रूसाससर्पसाँप
सौभाग्यसुहागसत्यसच
शृंगारसिंगारसंबुद्धिसमझ
शिष्यसिक्खसज्जापनसजाना
संतापनसतानासक्तुसत्तू
सज्ञानसयानाशुष्ठिसोंठ
सच्चकसांचाशृंगालसियार
शोभनसोहनसपत्नीसौत
शीतलसीलाहस्तिहाथी
अस्थिहड्डीहस्तिनीहथिनी
हरीतकीहरड़उल्लासहुलास
लघुकहलकाह्वेषणहिनहिनाना
पवनहवाहरिद्राहल्दी
हीरकहीराओष्ठहोंठ
 श्रंगार/श्रृंगार/सृंगार/सिंगारअतिथिअतिथी
इक्षुईखक्षीणझीना
त्रयगुणतिगुनाचंचुचोंच
पादोनपौनाउपरिपर
कच्छपकछुआकपर्दिकाकौड़ी
कर्पटकपड़ाकार्यकाज
आशिषआशीषकुमारकुँवर
कोटिकरोड़चर्मकारचमार
चित्रकारचितेराचैत्रचैत
घटिकाघड़ीजिह्वाजीभ
दंडडंडापरिकूटपरकोटा
प्रणालपरनालापरपौत्रपरपोता
परमार्थपरमारथपरीक्षापरिच्छा
परश्वपरसोंपरिधानपहनावा
प्रहरपहरप्रथिलपहला
पितृपितामुषलमूसल
मुखमुंहश्मश्रुमूंछ
मित्रमीतमूल्यमोल
मूषकमूसायमजम
एषयहयजमानजजमान
रक्षणरखनारश्मिरस्सी
रात्रिरातरुदनरोना
राशिरासईर्ष्यारीस
रुक्षरूखारुष्टरूठा
राष्ट्रराज्यलम्बकलम्बा
वेदनाबेदनावनबन
राज्ञीरानीझटितिझट
निर्झरझरनात्रुतयतेटूटना
शीतठंडादंशडंक
दंशनडसनावंशबांस
वर्धकिनबढ़ईवातुलकबाबला
विल्बबेलवटबरगद
शतसौश्वांससांस
शूकरसुअरराजाराय
पाशिकाफांसीस्फुटनफूटना
शाकसागशुष्कसूखा
शून्यसूनाशुण्डसूंड
स्वामीसाईंसूत्रसूत
संध्याशामहोलिकाहोली
शीर्षशीशहास्यहँसना
हितेच्छुहितैषी  
मूढ़मूर्खमयामैं
चत्वारिचारकृतःकिया
मध्यमें  

Leave a Comment

चैट खोलें
1
मदद चाहिए ?
Scan the code
हम आपकी किस प्रकार सहायता कर सकते हैं ?